Enformasyon materyali – Demans

Demans nedir?

“Demans” kavramı, Latince “de-mens” kavramından gelir ve anlamı “zihnin yitimi”dir (mens=”zihin” ve de= “yitim”). Demans bir hastalık sendromudur, yani farklı nedenleri olabilen değişik hastalık belirtilerinden (= hastalık işaretlerinden) meydana gelen karmaşık bir bütündür. Demansın en yaygın nedeni Alzheimer hastalığıdır.

Demans yaşlılıkta en sık görülen hastalık sendromlarından birisidir. Hafızanın ve başka bilişsel (düşünceyle  ikişkili), duygusal ve sosyal yetenek ve becerilerin azalıp yitimini ifade eder. Demansın temelinde çoğu kez teşhis edilebilen bir beyin hastalığı yatar. Hastalığın ilerlemesiyle beyindeki sinir hücreleri ve sinir hücreleri arasındaki bağlantılar değişime veya yıkıma uğrar.

İlerleyen hastalık süreci önce yüksek beyin işlevlerini etkiler. Kısıtlanmalar en başta akılda tutma yeteneği, düşünme ve problem çözme kapasitesi, mekansal-konstrüktif yetenekler (bu arada: yönünü bulma) ile konuşma alanlarında görülür. Hastalığın sadece bazı biçimlerinde kişilik veya motor beceriler başka bir deyimle hareket akışı da etkilenir.

Mağdurlar genellikle yalnız başlarına günlük yaşamlarıyla baş edemezler. Sosyal ve günlük hayatla ilgili pratik becerilerinde geniş kısıtlanmalar ortaya çıkar.

Demanslar ne kadar sık meydana gelir?

2015 yılında dünya çapında 46,8 milyon insan demansa maruz kalmıştı. Alzheimer hastalığı demansın en yaygın nedenidir (bütün hastalık olaylarının 2/3’ü), ardından vasküler (damar nedenli) demans gelir. Frontotemporal demans (özellikle beynin alın ve şakak lopu bölgelerinin etkilendiği bir sinir sistemi hastalığı), Lewy cisimcikleri hastalığı, Parkinson hastalığı, Korea Huntington hastalığı (beynin kalıtsal bir hastalığı) veya HIV İnfeksiyonu da demansın diğer nedenleri arasındadır.

Hastalanan insan sayısı, yaşamın ikinci yarısında yaşın ilerlemesiyle birlikte artar. Buna rağmen demans yaşlılıkta beklenmesi gerekli bir hastalık değildir. Mesela Avrupa’da 65-69 yaş arasındaki erkeklerin sadece yaklaşık %1,8’inde, kadınların ise %1,4’ünde görülüyor. 75-79 yaş arasındaki erkeklerde %6,9 ve kadınlarda %7,6 oranında ortaya çıkıyor. Bu oran 85-89 yaş arasındakiler için erkeklerde %20,9 ve kadınlarda 28,4’e, 90 yaş üstündekiler için erkeklerde %29,1 ve kadınlarda %44,2’ye tırmanıyor. Yani ileri yaş gruplarında kadınların mağduriyeti artıyor.

Almanya’da güncel olarak 65 yaş üstünde 1,6 milyon insan, yani bu yaş grubunun %9,1’i  demansa maruz durumda.

Farklı biçimler veya gelişme süreçleri var mıdır?

Demansa yol açan hastalıkların bir çoğu nörodejeneratif hastalıklardır, yani bunlar sinir hücrelerinin ilerleyen bir tempoyla yok olmasıyla tanımlanır. Bu tür demansların (Alzheimer demansı, frontotemporal demans, Parkinson demansı, Lewy cisimcikleri demansı) seyri uzun yıllara yayılabilir. Bununla beraber hastalık süreleri değişik temel hastalıklarda ve değişik kişilerde önemli ölçüde farklılık gösterir. Frontotemporal demans çoğu kez adı geçen diğer hastalıklardan daha erken ortaya çıkar. Ama Alzheimer hastalığının da erken başlayan biçimleri vardır (“early-onset” Alzheimer hastalığı).

Nörodejeneratif hastalıklar geriye dönüşü olmayan hastalıklardır, yani bunlarda iyileşme mümkün değildir. İlaçlar sadece hastalığın belirtilerini etkiliyebilir, ama hastalığı yok edemez ya da ilerlemesini durduramaz. Çoğu kez bu tür demanslara yakalanan hastaların geniş ölçüde bakıma muhtaçlık durumu meydana gelir ve yaşam beklentileri azalır.

Vasküler (damar nedenli) beyin zararları nedeniyle ortaya çıkan demanslarda hastalık, istikrarlı uzun dönemleri de içeren aşamalar şeklinde seyreder ve arada zaman zaman iyileşme dönemleri de olabilir.

Demansın çeşitli biçimleri, özellikleri ve merkezi belirtileri

Hastalık

Genel özellikler

Yol gösterici belirtiler

 

Alzheimer

demansı

  • Beyindeki sinir hücrelerinin ilerleyen bir tempoyla azalıp yok olmaları
  • Çoğu zaman 70’li yaşlarda sinsice gelişen, kolay fark edilmeyen başlangıç

 

  • Belirgin hafıza bozukluğu, özellikle yeni şeyleri akılda tutma zorluğu
  • Görsel-mekansal düşünme bozukluğu
  • Konuşma bozukluğu, en başta kelime bulma zorlukları
  • Karmaşık işlerde zorluk çekme (mesela yemek pişirme, alet kullanma, parayı yerinde harcama)

Vasküler

demans

  • İnme gelmesi sonucu, damar tıkanmasından kaynaklanan beyin zedelenmeleri demansa yol açar
  • Bir dizi inmeden sonra birdenbire ya da birçok küçük inmeden sonra yavaş yavaş başlayabilir.
  • Sıklıkla karışık demans olarak (Alzheimer hastalığıyla birlikte) ortaya çıkar.
  • Yavaşlama             
  • Dikkati toplama zorluğu
  • Dürtücü gücün zayıflaması

Frontotemporal

demans / Pick

hastalığı

  • Sinsice gelişen kolay fark edilmeyen başlangıç, yavaş tempoyla ilerleme
  • Hastalık çoğu zaman 65 yaşından önce, ender olarak 75 yaşından sonra başlar.
  • Kişilik değişmesi
  • Göze batıcı davranışlar (mesela zorlantılı veya törenselleştirilmiş davranışlar)
  • Sosyal ilişki bozuklukları (mesela medeni ilişki biçimlerinin kaybı)
  • Duygusal kayıtsızlık
  • Yüksek planlama işlevlerinin (mesela uzun vadeli amaçlar saptama ve bu amaçların peşini bırakmama) bozukluğu
  • Hasta olduğunu kavrama yeteneğinin erkenden kaybı

Lewy cisimcikleri

hastalığı

  • Uyanıklık,dikkatli olma ve dikkati toplama yeteneği çoğu zaman dalgalanmalara bağlı kalır, toplam olarak hastalığın seyrinde belirtiler artar
  • Parkinson tarzı hareket bozuklukları oluşur, sonuçta sık sık düşmelere yol açar
  • Hafıza bozuklukları (Hafızaya almaya göre hatırlama bozukluğu daha fazladır).
  • Görsel-mekansal görme ve düşünme bozukluğu
  • Karmaşık işlerde zorluk çekme (mesela yemek pişirme, alet kullanma, parayı yerinde harcama)

 

Demanslı Parkinson hastalığı

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Parkinson hastalığı çoğu zaman 50 ile 60 yaş arası başlar. Çoğu kez sinsice başlangıç kolay fark edilmez. Belirtileri, kasların katılaşması, hareketlerin yavaşlaması, kasların titremesi ve duruşta dengesizliktir. Demans, Parkinson belirtileri  başladıktan sonra bir seneyi aşkın bir sürede ortaya çıkarsa “Demanslı Parkinson”dan söz edilir.

  • Hafıza bozuklukları (Hafızaya almaya göre hatırlama bozukluğu daha fazladır).
  • Görsel-mekansal görme ve düşünme bozukluğu
  • Karmaşık işlerde zorluk çekme (mesela yemek pişirme, alet kullanma, parayı yerinde harcama)
  • Dikkati toplama zorluğu
  • Yavaşlama
  • Dürtücü gücün zayıflaması
  • Canlı görsel halüsinasyon (dıştan uyartı olmadan oluşan algı)
  • Erken tarihte idrar kaçırmaya başlama

 

Demans nasıl meydana gelir?

Bir demansın meydana gelme riski yaşamın ikinci yarısında yaşın ilerlemesiyle kuvvetle artar. Bu yaş gurubunda demansın en sık görülen nedeni Alzheimer hastalığıdır. Buna karşılık daha genç yaşlarda meydana gelen demansların en sık görülen nedenleri enfeksiyonlar (mesela HIV), alkol veya başka maddelerin kullanımıyla sinirlerin zarar görmesi ve daha ender olarak kalıtımsal sinir hastalıklarıdır (mesela Korea Huntington).

Vasküler (damar nedenli) hastalıklar daha geç demansların risk faktörleridir. Bunlar mesela

  • Yüksek tansiyon
  • Diabetes mellitus (şeker hastalığı)
  • Hiperlipidemi, kandaki çeşitli yağların yükselmesi (mesela kandaki kolesterolün yüksek yoğunluğu)
  • Adipositas (kilo fazlalığına yol açan beslenme ve metabolizma hastalığı)

Sigara içmek de demansların meydana gelmesinde rol oynayan bir risk faktörüdür.

Demansa karşı nasıl önlem alınabilir?

Demansa karşı önlem olarak, uygun tedbirlerle risk faktörlerinin hedefli bir şekilde etkilenmesi önerilir:

  • canlı ve yoğun zihin etkinlikleri
  • düzenli yapılan beden hareketleri
  • dengeli beslenme
  • aktif bir sosyal yaşam
  • vasküler (damar nedenli) risk faktörlerini azaltma, mesela tansiyon ve kan şekerinin düzenli olarak kontrolü

Yeterli etkinlik kanıtları bulunmadığı için aşağıdaki maddeler demansa karşı önlem olarak kullanılmamalıdır:

  • Ginkgo biloba (Ginkgo ağacı yapraklarından elde edilen bitkisel ilaç maddesi)
  • Alkol
  • Hormon ikame tedavisi (menopoz döneminde ilaç alma)

İnsanda demans olup olmadığı nasıl anlaşılır?

Demans çoğu zaman sinsice, kolay fark edilmeden başlar. Mağdurların kendileri ve yakınları ilk belirtileri uzun bir süre fark etmez veya yaşlanmanın „gayet normal“ işaretleri sanırlar.

Demansın nedeni olması muhtemel olan tedavi edilebilir hastalıkların (mesela enfeksiyonlar veya tiroit hastalıkları) varlığını ya dışlamak ya da saptayıp tedavi etmek açısından da erken bir teşhis önemlidir. Bu nedenle mağdurlar ve yakınları günlük hayatta „normalden ayrılan farklılıkların“ ortaya çıkışına özenle dikkat etmelidirler (bkz. Erken belirtiler).

Çeşitli hastalıkların demansa çok benzeyen belirtileri olabilir. Örneğin depresyon hafızanın işlevlerini o kadar çok kısıtlayabilir ki „depresyonun sözde demans“ (= mış gibi demans) olgusundan söz edilir. Temel hastalığın tedavisinden sonra genellikle belirtiler tekrar geriler.

Demans şüphesi doğmuşsa durumun ev doktoru veya uzman doktorla konuşulması ve özenli bir muayenin yapılması gereklidir.

Demansın erken belirtileri nelerdir?

Eğer mağdur aşağıdaki alanlarda – eskiye göre – giderek daha fazla zorluklarla veya dikkat çeken özelliklerle karşılaşıyorsa demansın olup olmadığının saptanması yerinde olur  

Yeni bilgiler edinmek ve akılda tutmak

  • Kendini tekrarlıyor
  • Aradan uzun bir zaman geçmemiş olduğu halde konuşmaları, olayları veya randevu tarihlerini hatırlamakta sıklıkla zorluk çekiyor
  • Bir yere bırakmış olduğu eşyaları bir daha bulamıyor

Karmaşık işler yapmak

  • Karmaşık bir düşünceyi anlamakta veya birkaç aşamadan oluşan bir görevi yerine getirmekte (mesela bir yemeği pişirmek veya kilit mekanizması karmaşık olan bir kapıyı açmak) zorluk çekiyor

Akıl ve muhakeme gücü

  • Günlük hayatın problemli durumlarıyla akıllıca ve pratik olarak baş etmekte zorlanıyor (mesela yemek yanıyor, banyoda su küvetten dışarı taşıyor veya cereyan kesiliyor)
  • Sosyal durumlarda hangi davranışın yerinde olacağını tam kestiremiyor
  • Esprileri ve ironiyi eskisi gibi anlayamıyor

Mekansal yönünü bulma

  • Araba sürmekte zorluk çekiyor (Sıklıkla yolunu şaşırıyor, küçük çaplı hasarlar, mesela garaja girerken, daha sık meydana geliyor)
  • Tanımadığı bir çevrede yönünü artık o kadar iyi belirleyemiyor (mesela yeni alışveriş merkezinde veya otoparkta)

Konuşma

  • Kelime bulma bozuklukları var
  • (Karmaşık konuları olan) Bir konuşmayı artık kolaylıkla izleyemiyor

Davranış

  • Daha pasif ve eskiye göre daha yavaş tepki gösteriyor
  • Daha güvensiz ve daha kolay sinirleniyor
  • Alışık olunmayan, kontrolden çıkmış davranışlar gösteriyor
  • Görsel ve işitsel uyartıları yanlış yorumluyor
  • Halüsinasyonları oluyor

 

Hastalık hikayesinin belirlenmesi amacıyla doktorla görüşme (Anamnez)

 

Tanılamanın başlangıcında doktorla yapılan kapsamlı bir görüşme yer alır. Görüşmenin amacı bireysel hastalık hikayesini, bedensel, ruhsal ve sosyal yönleriyle birlikte güncel durumu belirlemektir. Risk ve diğer etki faktörlerini saptamak ve hasta ile yakınları üzerinde yarattıkları sonuçları değerlendirebilmek için bu işlem önemlidir. Mesela Anamnez görüşmesi bir depresyonun (aynı zamanda düşünme üzerinde etkisi olan) varlığı hakkında ipuçları verebilir, bunlar da sonra, tanılamanın ilerki aşamalarında açıklığa kavuşturulabilir.

Hasta hikayesinin (öznel anamnez) alınmasının yanısıra, özellikle demans hastalığı kuşkusu olduğu zaman, akraba veya yakın tanıdık çevresinden bir kişiyle de görüşme yapılması (yabancı anamnez) tamamlayıcı önemli bir adım olur. Hastanın kendisi, çektiği zorlukları belki yeterince ifade edemeyebilir veya “iyi bir görüntü” vermek ister ve “zorluklarını önemsizmiş gibi gösterir”. Böylece durumun birbirinden farklı anlatımları elde edilebilir.

Belirtilere yönelik sorular yalnızca “hafıza” konusuna odaklanmamalı, aynı zamanda esela davranışlarda, kişilikte, günlük yaşamla başa çıkmada veya ruh halinde ortaya çıkan değişiklikleri de dikkate almalıdır.

Doktorla yapacağınız görüşmeye şöyle hazırlanabilirsiniz:

  • Güncel olarak kullandığınız ilaçların listesini çıkarınız. Böylece doktorun olabilecek yan etkileri ve ilaçların karşılıklı etkileşimini değerlendirmesini kolaylaştırırsınız.
  • Ön bulguları (mesela doktor mektupları şeklinde) ve eğer varsa kafa kısmının CT veya MRT resimlerini görüşmeye giderken yanınıza alınız.

Muayene

Demansa sadece “görünebilir” belirtiler (hafıza ve konuşma kaybı v.b.) değil aynı zamanda bedensel değişimler de (mesela beynin küçülmesi) eşlik edebileceği için teşhis farklı muayeneleri kapsamalıdır.

Demansın nedeni olabilecek tedavisi mümkün hastalıkların (mesela damar hastalıkları, inme, tümör hastalıkları) varlığını dışlayabilmek için özenli bir bedensel muayenin yapılması gereklidir. Ayrıca var olan bir demansın yanısıra durumu kötüleştirebilen veya zorlaştırabilen organik temel hastalıklar da ortaya çıkabilir.

Demans nasıl tedavi edilir?

Demansta ilaç terapisi

Demansta hafıza ve düşünme bozukluklarının terapisi

Demansın temelinde yatan hastalıkların çoğu süreç içinde ilerler. Bunların sadece birkaçı için ruhsatlı ilaçlar vardır, ama bunlar da ne hastalığı ortadan kaldırabilir ne de onun seyrini etkileyebilir. Şimdiye kadar öncelikle Alzheimer hastalığı için hazır bulunan ilaçların etkisi sadece belirtilerin tedavisiyle sınırlıdır ve bunlar en iyi durumda düşünme gücünü ve günlük hayatla başa çıkma yeteneğini geçici olarak istikrarlı bir duruma getirebilir.

İlaçların seçimi diğer etkenlerin yanısıra demansın biçimine ve ağırlık derecesine bağlıdır.

Demansa özgü düşünme ve hafızayla ilgili (=bilişsel) yeteneklerin kaybına karşı etki yapan ilaçlara anti demans ilaçlar denir.

Demansta ruhsal bozuklukların ve davranış bozukluklarının terapisi

Demansın temelinde yatan hastalıkların hepsinde düşünme ve hafıza kısıtlanmalarının yanısıra yaşantı ve davranış bozuklukları da görülebilir, mesela depresyon, agresyon veya korku. Bu belirtilerin çeşitli nedenleri var: Mesela beynin yapısı ve işlevi demans hastalıklarında değişmiş oluyor. Bunun sonucunda belirli çevre koşulları altında farklı tepki gösterme olasılığı artıyor. Mesela uygun olmayan bir iletişim, çevredeki değişiklikler veya yeni oluşan bedensel belirtiler (mesela ağrılar) tetikleyici çevre koşulları arasında olabilir.

Korku, depresyon ve agresyon sıklıkla, hastalanmaya eşlik eden bir kayıp yaşantısına tepki olarak meydana gelir.

Önce tetikleyici etkenler tanınarak ilaç kullanmadan müdahale yolu denenmelidir. Sonra mesela günlük yaşamı kolaylaştıran yardımcı araç ve gereçlere veya sosyal bütünleşmeyi destekleyen ve ayakta tutan önlemlere başvurulabilir. Bunlar yardımcı olmuyor ve duyumsama ile davranış bozukluğu, hasta kimse ve yakınları için kuvvetli bir yüklenmeye yol açıyorsa ilaç kullanımı düşünülebilir.

Aşağıdaki ilaç gurupları söz konusu olabilir:

  • Anti demans ilaçları: Bilişsel belirtilerin yanısıra ruhsal belirtiler ve davranış belirtileri de, mesela hafif ve orta ağırlıktaki Alzheimer hastalığında, kısmen anti demans ilaçlar tarafından etkilenebilir
  • Antidepresan ilaçlar: Depresyonlarda, ama aynı zamanda başka hastalıklarda da, mesela korku ve zorlantı hastalıklarında veya ağrılarda kullanılan ilaç gurubuna verilen toplu isim.
  • Nöroleptik ilaçlar: Sakinleştirici etkisi olan ve hezeyanlı yaşantılar veya halüsinasyonlarda sıklıkla kullanılan “sinirleri yatıştırıcı ilaç” gurubuna verilen toplu isim. Nöroleptik ilaçlar yan etkileri nedeniyle demanslı insanlarda, olabilen en düşük dozda ve olabildiği kadar kısa bir süre için kullanılmalıdır.
  • Antikonvülsan ilaçlar: Epilepsi nöbetlerini tedavi etmek için kullanılan ilaçlar. Ajitasyon (sert ve aceleci hareketlerle ortaya çıkan huzursuzluk) ve agresyon hallerinde etkili olabilirler.

Bilişsel olmayan belirtilerin bilişsel belirtileri güçlendirdiği görülebilir, mesela depresyon hafıza gücünü olumsuz etkileyebilir. Aynı şekilde depresyon tedavisinin bilişsel verimi iyileştirmesi de olanaklıdır.

 

İlaç kullanılmayan terapi

Demansta ilaç kullanılmayan terapi yaklaşımları, hastaların ruhsal durumunu ve azalan verim kapasitelerine uyum sağlama yeteneklerini iyileştirmeyi         amaçlar. Bunlar hem hastayla hem de çevresiyle ilgili olup var olan yetenek ve becerileri ayakta tutmayı ve duruma göre güçlendirmeyi hedefler.

Uygulanan yöntemlerin türü, öncelikle demansın türüne, hastalığın içinde bulunduğu evreye, hastanın ve ona bakanların ihtiyaçlarına göre belirlenir. Değişik uygulama türlerinin bileşimi de anlamlı olabilir, ancak hasta kimseyi aşırı zorlamamaya veya zorluklarıyla karşı karşıya bırakıp moralini bozmamaya her zaman dikkat edilmelidir.

İlaç kullanılmayan terapi yaklaşımları için örnekler:

  • Bilişsel yöntemler, mesela gerçeklik yönelimi (mekan ve zaman içinde yönelimin, hastanın dikkatini çekerek ve ona yardım ederek desteklenmesi) veya anılarla/ otobiyografik çalışarak (otobiyografik hafıza içeriklerinin etkinleştirilmesi yoluyla)
  • Ergoterapi, mesela günlük hayatla ilgili beceriler için oyun, el sanatı veya sanatsal yaratıcılık teknikleriyle pratik yapma, çevreyi uyumlu hale getirme, günlük hayat ve hareketlilik konusunda yardımcı araç-gereç danışmanlığı. Ergoterapi yöntemleri kişiye göre uyumlaştırılmalı ve olabildiğince ev ortamında uygulanmalıdır. Bakıcı yakınların da terapiye katılması yararlı olur.
  • Beden etkinlikleri, mesela bir fizyoterapi kapsamında hareket terapisi
  • Sanatsal terapiler, mesela müzik ve sanat terapisi
  • Duyusal yöntemler, mesela aroma terapisi veya snoezelen (mesela sesler, kokular ve ışık efektleri, çeşitli cisimlerin dokunarak tanınması yoluyla çeşitli duyuların etkilendiği hoş atmosferli mekan)
  • Bakıcı ve sosyal yardımcılar için aydınlatma ve destekleme programları

 

Yakınlar ve bakıcılar da öğrenilen konuların günlük hayatta uygulanmasını ve sürdürülebilirliği sağlamak ve ilaç kullanımını azaltmak için terapiye katılmalıdırlar.

Beslenme

Demans hastalığı, susama ve acıkma duyularını ayarlama sisteminin artık “normal” işlememesine ve hastaların yeme ve içme ihtiyaçlarını düşük düzeyde belirtmelerine yol açabilir. Bu nedenle hasta yakınları, bakıcı ve doktorlar hastanın kilo kaybetmesine karşı her zaman özellikle hassas olmalıdırlar. Kilo kaybına gerektiğinde yüksek kalorili besin maddeleriyle karşı koyulmalıdır. Ayrıca yemek yeme davranışı, düzenli yemek saatleri belirleme, konuşarak ikna etmeye çalışma, birlikte yemek pişirme ve sofrayı kurma gibi törensel alışkanlıklar yoluyla desteklenmelidir.

Uyku ritminin iyileştirilmesi

Demans hastalarında çoğu kez uykuda-uyanık olma veya gece-gündüz ritmi değişmiştir. Düzenli olarak gün boyunca sosyal etkinlikler yapılması bu konuda yardımcı olur.

Arkadaşlar ve yakınlar ne yapabilir?

Demans hastalığı hastanın arkadaşları ve yakınları için de özel bir meydan okumaya dönüşebilir. Demans hastalığına maruz kalmış insanların yakınları ve arkadaşları için  kapsamlı bilgi ve tavsiyeler burada bir araya getirilmiştir.

Burada “Demans” konusuyla ilgili başvuru yerlerinin bir listesi bulunuyor.

Bölgesel başvuru yerleri

  • Yaşlılar için danışma yerleri (mesela yaşlılar büroları)
  • Sosyal istasyonlar (Yaşlılar için bakım hizmeti veren kuruluşlar)
  • Yerel Alzheimer dernekleri ve Hafıza görüşme saatleri ya da Memory-Ambulanz adı altında ayakta tedavi hizmeti veren kuruluşlar (Burada posta kodlarına göre sıralanmış bir liste bulabilirsiniz (Almanca)).

Bölgelerüstü başvuru yerleri

Strong partners
Cookies make it easier for us to provide you with our services. With the usage of our services you permit us to use cookies.